اعتیادهای رفتاری همانند اعتیاد به مواد مخدر، اعتیاد واقعی محسوب می شوند و زندگی افراد مبتلا را تباه می کنند. این گونه اعتیادها بر اثر وسواس و رفتارهای اجباری و مشغول شدن ذهن با مسایلی همچون قمار، عشق و علاقه، روابط جنسی یا پر خوری به وجود می آیند. اعتیادهای رفتاری نیز همانند اعتیاد به مواد مخدر، بیماری خانوادگی محسوب می شود چون زندگی بستگان و اطرافیان فرد مبتلا را نیز تحت تاثیر قرار داده و به آشوب می کشد. در این بخش از کتابچه، اطلاعات کلی و اجمالی در باره انواع اعتیادهای رفتاری که دانشمندان آن را نیز همانند اعتیاد به مواد مصرفی ، بسیار متداول و ویرانگر می دانند، ارایه شده است.

اعتیاد رفتاری چیست

اعتیاد رفتاری به رفتاری اجباری وسواس مانند گفته می شود که فرد مبتلا نمی تواند آن را کنترل کند و با وجود آسیب های که به خود وی و دیگران می رساند نمی تواند فقط با اراده خود از آن دست بردارد. این گونه رفتارهای اعتیادی عبارتند از قمار، روابط جنسی ، اعتیاد به غذا یا پرخوری، اعتیاد به کار و اینترنت. اصطلاح رفتارهای اعتیادی را می توان درباره انواع رفتاری ها مزمن و وسواس گونه که باعث می شود فرد مبتلا دچار اضطراب و تشویش شود اما با مصرف مواد شمیایی مخدر همراه نیست، به کار برد.

درک و پی بردن به ماهیت رفتارهای اعتیادی کار چندان ساده ای نیست. تشخیص اعتیاد به مواد مخدر به علت اینکه فرد معتاد مواد عملاً مصرف می کند و عوارض و نشانه های اعتیاد به مواد نیز کاملا مشخص هستند به سادگی امکان پذیر است. برای مثال وقتی فردی به کوکائین اعتیاد داشته باشد، مردم به راحتی می توانند معتاد بودن این فرد را تشخیص دهند. شخص معتاد به مواد مخدر با آنکه می داند مصرف این ماده مخدر پی آمدهای بسیار مخرب و زیان آوری برای خود او و دیگران دارد اما نمی تواند مصرف آن را فقط با تکیه به اراده خود قطع کند یا مصرف مواد را کنترل کند. مصرف کنندگان مواد مخدر معتاد هستند و از ظاهر و رفتار آن ها به خوبی می توان معتاد بودن آن ها را تشخیص داد. بر خلاف رفتارهای اعتیادی که تحقیق و پژوهش چندانی درباره آن صورت نگرفته است درباره اعتیاد به مواد مخدر تحقیقات بسیار گسترده و فراوانی انجام شده است و نتیجه همه تحقیقات نشان می دهد که اعتیاد به مواد مخدر در واقع یک نوع بیماری است که بر اثر آسیب دیدن مغز ایجاد می شود. مصرف مواد شیمایی مخدر باعث می شود که سیستم ارتباطی مغز فرد معتاد به تدریج از حال عادی و طبیعی خارج شود. خلاصه اینکه اعتیاد به مواد مخدر اعلائم و نشانه های بسیار مشخصی دارد و به راحتی می توان معتاد بودن یک فرد به مواد مخدر را تشخیص داد.

بر خلاف اعتیاد به مواد مخدر، رفتارهای اعتیادی در بیشتر مواقع نادیده گرفته شده و چندان جدی گرفته نمی شوند چون این نوع اعتیاد با مصرف مواد شیمایی همراه نمی باشد. از جمله عوامل و مسایل دیگری که باعث می شود تشخیص رفتارهای اعتیادی دشوار شود این است که رفتارهایی که حالت اعتیاد پیدا کرده اند در واقع جزیی از رفتارهای روز مره انسان ها هستند و رفتارهای عجیب و غریبی نیستند که بتوان غیر عادی بودن آن ها را به راحتی تشخیص داد. کارها و رفتارهایی همچون خوردن و نوشیدن، کار کردن و لذب بردن از رابطه جنسی در واقع بخشی از زندگی هر انسانی را تشکیل می دهند. به همین علت است که به اعتیاد رفتاری ” اعتیاد فرایند” نیز گفته می شود. برخلاف مصرف مواد مخدر که کاری غیر طبیعی و غیر عادی برای یک انسان سالم محسوب می شود، رفتارهای اعتیادی بخشی از فرایند زندگی انسان محسوب می شوند. فقط زمانی که این گونه رفتارها حالت وسواس و مخرب پیدا می کنند به آن ها رفتاری اعتیادی گفته می شود. متخصصان و مراکز علمی در غرب به تازگی به ماهیت رفتارهای اعتیادی پی برده و به تشریح و معرفی آن پرداخته اند.

الگوهای رفتاری افرادی که به رفتارهای اعتیادی مبتلا هستند و کسانی که به مصرف مواد مخدر اعتیاد دارند در بسیاری از زمینه ها به یکدیگر شباهت دارد. در واقع بسیاری از کسانی که به مصرف مواد مخدر اعتیاد دارند از رفتارهای اعتیادی نیز رنج می برند. همه معتادها برای اینکه در درون خود احساس بهتری داشته باشند به چیزهایی در خارج از وجود خود متوسل می شوند. ( در جلسات انجمن های گمنام این جمله اغلب تکرار می شود که “بهبودی مساله ای است که باید در درون انسان ایجاد شود”). معتادان، اعم از معتاد به مواد مخدر یا روابط جنسی تلاش می کنند تا از احساس ناخوشایند و ناراحت کننده ای که آن ها را عذاب می دهد فرار کنند و سعی می کنند تا احساس خوبی به دست آورند تا بتوانند با تشویش هایی که با آن دست به گریبان هستند کنار بیایند یا از احساس درماندگی و عاجز بودن و این گونه احساسات آزار دهنده خلاص شوند. برای مثال بسیاری از کسانی که به مواد مخدر اعتیاد پیدا کرده اند در ابتدا برای اینکه احساس آرامش کنند و مشکلات اجتناب ناپذیر زندگی را تحمل کنند و با ناراحتی ها و تشویشی که از آن رنج می برند کنار بیایند به مصرف مواد مخدر روی آوردند. در واقع مواد مخدر آن کاری را برای افرادی که به اعتیاد روی آورده­اند انجام می داد که خود آن ها فقط با تکیه به قدرت درونی خود قادر به انجام آن نبودند. برخی از افراد نیز برای فرار از مشکلات زندگی و تشویش ها و نگرانی های خود و پیداکردن احساس بهتر و آرامش، به قمار روی می آورند یا اینکه تمام طول روز را برای فرار و مقابله با مشکلات زندگی پشت کامپیوتر می گذراند.

افراد معتاد، معتاد بودن خود را به شدت انکار می کنند چون متخصصان درمان اعتیاد، انکار کردن را یکی از نشانه های این بیماری محسوب می کنند. اعتیاد تنها بیماری است که فرد بیمار، بیمار بودن خود را انکار می کند باید توجه داشت که انکار اعتیاد یکی از عمده ترین عوامل و موانع بهبودی از بیماری رفتارهای اعتیادی نیز می باشد. است. با توجه به اینکه رفتارهای اعتیادی بخشی از رفتارهای روز مره زندگی هستند در نتیجه کسانی که از این نوع اعتیاد رنج می برند راحت تر می توانند حالت اعتیادی رفتارهای خود را انکار کنند چون آن رفتارها در واقع بخشی از رفتارها و اقداماتی هستند که انسان­ها هر روز آن ها انجام می دهند و فرد معتاد نیز انکار می کنند که رفتار او از حالت عادی خارج شده و حالت غیر طبیعی و ناسالم پیدا کرده است. بیشتر کسانی که به رفتارهای اعتیادی مبتلا هستند می گویند ما که مواد مصرف نمی کنیم که معتاد بشویم و با گفتن این حرف مشکلی را که از آن رنج می برند یعنی رفتارهای اعتیادی خود را توجیه می کنند. بیشتر معتادان به اعتیادهای رفتاری به عواقب خطرناکی چون زندان و تیمارستان که بسیاری از معتادان به مواد مخدر با آن روبرو می شوند، دچار نمی شوند و برای پیدا کردن مواد مخدر خود را به آب و آتش نمی زنند و به همین علت به راحتی ادعا کنند که مشکل آن ها بسیار ناچیز است و مساله مهمی محسوب نمی شود. بسیاری از معتادان به رفتارهای اعتیادی پس از گذشت زمان طولانی از اعتیادشان، سرانجام از انکار دست بر می دارند و رفتارهای اعتیادی خود اعتراف می کنند و پس از کنار گذاشتن انکار است که می توانند در راه بهبودی خود از رفتارهای اعتیادی قدم بردارند.

عواقب و پی آمده های رفتارهای اعتیادیه به همان اندازه اعتیاد به مواد مخدر واقعی و شدید هستند. رفتارهای اعتیادی نیز می توانند همانند اعتیاد به مواد مخدر زندگی انسان را تباه و عواقب بسیار مخرب و ویرانگری داشته باشد. در میان عواقب و پی آمدهای رفتارهای اعتیادی می توان به از دست دادن شغل، متلاشی شدن کانون خانواده، فلاکت و مشکلات مالی، بستری شدن در بیمارستان روانی و در نهایت خودکشی اشاره کرد.

عوارض و نشانه های رفتارهای اعتیادی شباهت بسیاری به عوارض اعتیاد به انواع مواد مخدر دارد. هم معتادان به مواد مخدر و هم رفتارهای اعتیادی از وسواس فکری و جنون و نداشتن عقل سالم رنج می برند. کسانی که رفتارهای اعتیادی دارند نیز همانند دیگر معتادان نمی توانند تنها با اراده شخصی خود رفتار اعتیادی خود را ترک کنند. در واقع داشتن یا نداشتن اراده، نقش چندانی در اعتیاد بازی نمی کنند. فردی که از رفتارهای اعتیادی رنج می برد فقط با تکیه به اراده شخصی خود نمی تواند رفتار اعتیادی خود را اصلاح یا آن را به دست فراموشی بسپارد و به فرد بهتر و سالم تری تبدیل شود. فرد مبتلا به رفتارهای اعتیادی نیز همانند فرد معتاد به مواد مخدر از شرایط و وضعیتی رنج می برد که دامنه و شدت آن از قدرت اراده شخصی آن ها فراتر رفته و از کنترل آن ها خارج شده است. افراد مبتلا به رفتارهای اعتیادی نیز همانند معتادان به مواد مخدر برای بهبودی از این بیماری به درمان و روش مناسب برای رهایی از چنگ اعتیاد نیاز دارند.

رفتارهای اعتیادی نیز همانند اعتیاد به مواد مخدر در اعماق روان فرد معتاد ریشه دارند. رفتارهای اعتیادی در واقع عوارضی هستند که نشان می دهند فرد مبتلا به این نوع اعتیاد تلاش می کند تا از احساسات ناخواسته و ناخوشایندی که دچار آن است فرار کند یا در واقع وسیله­ای هستند که فرد می خواهد با توسل به آن ها می خواهد از مشکلات و گرفتاری های زندگی فرار کند و با آن ها کنار بیاید. برای مثال فردی که دچار اعتیاد به خوردن بیش از حد غذا یا همان پرخوری است شاید در کودکی به حال خود رها شده بوده یا از مهر و محبت والدین محروم بوده است. چنین کودکی، وقتی بزرگ می شود برای رها شدن از عذاب های روانی دوران کودکی به پرخوری اعتیاد پیدا کند چون می خواهد کمبود محبت دوران کودکی را با پرخوری در دوران بزرگسالی جبران کند. در مورد فردی که به رفتار جنسی اعتیاد پیدا کرده است ممکن است و نه همیشه که در دوران کودکی احتمالاً مورد آزار جنسی اطرافیان یا والدین قرار گرفته باشد و اکنون که بزرگ شده است چنین فکر می کند که تنها راه جلب توجه و عشق ورزیدن همان رفتارهایی است که سر خودش آمده است و به همین علت است که در داشتن رابطه جنسی از خود بی بند و باری نشان می دهد.

انواع رفتارهای اعتیادی

برخی از رفتارها که می توان آن ها را رفتارهای اعتیادی به حساب آورد به این شرح می باشند:

هم وابستگی

پرخوری

قمار

رابطه جنسی (سکس)

عشق

کار

خرید کردن

بدهکاری

اینترنت

بازی های کامپیوتری

شواهد علمی

دانشمندان و رفتار شناسان بر این باورند که هر موضوع یا مساله ای که بتواند انسان را تحریک کند، می تواند اعتیادآور باشد. در مواقعی که رفتارهایی همچون قمار کردن یا بازی های کامپیوتری، چت کردن یا جستجو کردن در اینترنت از حالت عادت خارج شده و شکل واسوس اجباری پیدا می کند، در آنصورت می توان گفت که آن رفتار از مرحله رفتار عادی و معمولی گذشته و شکل اعتیادی پیدا کرده است. اداره بهداشت و درمان آمریکا با تغییر تفکر پیشین خود که فقط اعتیاد به مواد شیمایی مخدر و مشروبات الکلی، نیکوتین و هروئین را در ردیف اعتیاد قرار می داد، اکنون در دو کتابجه راهنمای تشخیص بیماری ها و ناهنجاری های روانی، اعتیاد به غیر مواد همچون رفتارهای اعتیادی را نیر در ردیف این گونه بیمارها و اعتیادها قرار داده است. یکی از این کتابچه های راهنما تشخیص و نشانه های علمی آماری ناهنجاری های روانی و دیگری طبقه بندی بین المللی بیماری ها (DSM-IV-TR & ICD-10) نام دارند

این طرز فکر که حتی بدون مصرف مواد و داروهای روانگردان نیز ممکن است فرد دچار اعتیاد شود (یعنی رفتارهای اعتیادی) برای اولین بار توسط روان شناس و نویستنده ای به نام استنتون پیل که در زمینه اعتیاد به مشروبات الکلی، اعتیاد و درمان آن، کتاب ها و مقاله های فراوانی نوشته است، به کار برده شد. به اعتقاد این روانشناس، معتادان به مجموعه خاصی از رفتارها و تجربیاتی که داشته اند وابسته اند که واکنش نشان دادن به مواد شیمیایی مخدر یکی از آن هاست. بر اساس نظریه استنتون پیل، برخی از پژوهشگران به این نتیجه رسیده اند که اعتیاد ضرورتاً به معنی مصرف مواد شیمیایی نیست. برای مثال، کلمه اعتیاد در باره تعداد زیادی از رفتارهای وسواس مانند و غیر قابل کنترل همچون قمار ، بازی های کامپیوتری، زیاده روی در خوردن و نوشیدن، ورزش و تمرین­های بدنی، استفاده بیش از اندازه از رسانه­ها، روابط جنسی بیش از حد، کار بیش از اندازه و بیمار گونه و رفتارهای جنایتکارانه خارج از اختیار، گفته می شود. با اینکه این گونه رفتارها با مصرف مواد شیمیایی مخدر و روانگردان همراه نیستد، اما گروهی از پژوهشگران به این نتجه رسیده اند که نشانه ها و شاخص اصلی رفتارهای اعتیادی در واقع شبیه اعتیاد به مواد شیمیایی یا دیگر انواع مواد مخدر است.

امروزه، پژوهشگران بر این نکته تاکید می کنند که برای اینکه رفتاری اعتیادی تشخیص داده شود باید در روابط اجتماعی فرد یا دیگر زمینه های اجتماعی مشکلاتی برای وی ایجاد کرده باشد. برخی از پژوهشگران معتقدند که رفتارهای اعتیادی یا حالت منفعل دارند مثل تماشای تلویزیون که فرد هیچ کار دیگری انجام نمی دهد و فقط به تماشای تلویزیون می پردازد یا اینکه خالت فعال دارند مثل بازی های کامپیوتری که فرد فقط تماشاگر نیست بلکه یک طرف بازی به حساب می آید و از خود واکنش نشان می دهد. در هر دو مورد، یعنی هم رفتارهای منفعل و هم فعال ممکن است به تقویت گرایش های اعتیادی در فرد کمک کنند. از دید روانشناسان و روانکاوان، رفتارهای اعتیادی مجموعه ای از ناهنجاری ها را شامل می شود که در میان آن ها می توان به این موارد اشاره کرد: تشویش، افسردگی، وسواس فکری، گوشه نشینی و انزوا، ناهنجاری های عاطفی، اختلال در روابط اجتماعی، مشکلات تحصیلی از جمله مردود شدن در امتحانات و رغبت نداشتن به انجام تکالیف درسی، مشکلات شغلی یا مساله پیدا کردن با دیگران، منزوی شدن و به فراموشی سپردن دوستان و اعضای خانواده و و بی توجهی به مسئولیت های فردی و همچنین اضطراب و بی قراری های روانی یا رفتاری. در مواردی که یک فرد انجام یک رفتار خاص را متوقف می­کند یا کاهش می دهد از جمله مواردی که دچار خستگی شدید می شود، روش زندگی او تغییر می کند، فعالیت های جسمی وی به شدت کاهش پیدا می کند، دچار بی خوابی یا بد خوابی می شود، بی قرار و بی طاقت می شود، رفتار جنسی وی تغییر می کند، خش می شود، دچار اختلال در خورد و خوراک می شود و گوشه نشینی اختیار می کند، می توان گفت که این فرد دچار رفتارهای اعتیادی شده است.

آغاز تبدیل شدن یک کار ناهنجار به رفتاری اعتیادی، احساس لذت بردن شخص از انجام آن کار است. در ابتدا افراد تلاش می کنند تا تجربه های خود در زندگی را افزایش دهند اما همین تجربه ها بعد ها به راهی برای مقابله با تشویش و اضطراب تبدیل می شود. روند روی آوردن به یک کار و انجام آن به گونه ای است که دفعات انجام آن کار به تدریج افزایش یافته و حالت روزمره پیدا می کند و در نهایت به بخش مهمی از زندگی فرد برای آنجام آن کار صرف می شود. وقتی انسان به کاری اعتیاد پیدا کرد، آن وقت است که اغلب هوس می کند یا به قول معروف ویار می کند تا آن رفتار اعتیادی را تکرار کند. فرد مبتلا به رفتار اعتیادی تلاش می کند تا مشکلات و ناراحتی های مربوط به کار اعتیادی یا وسواس خود را از والدین و اطرافیانش مخفی کند و با مخفی کاری های خود اعتماد اعضای خانواده را از دست می دهد. فردی که به رفتار اعتیادی مبتلا شده است با انجام دادن این گونه کارها احساس آرامش و لذت می کند. به تدریج عوارض و پی آمدهای رفتارهای اعتیادی در فرد معتاد به این گونه رفتارها، ظاهر می شود اما او با وجود مشکلاتی که برایش ایجاد شده است به انجام این کارها ادامه می دهد.

این نشانه ها و عوارض رفتارهای اعتیادی، واقعی هستند چون همان نشانه هایی هستند که اعتیاد به مواد مخدر در زندگی انسان به جا می گذارد و در بسیاری از مواقع در زندگی انسان مسایل و مشکلات جدی ایجاد می کنند. رفتارهای اعتیادی نیز مثل اعتیاد به مواد مخدر در روابط فرد معتاد با دیگران مشکل ایجاد می کند و باعث می شود که فرد معتاد مسئولیت ها و وظایف خود در قبال افراد خانواده یا دوستان و بستگان خود را به علت رفتارهای اعتیادی خود نادیده بگیرد و از آن ها غافل شود. فردی که دچار رفتارهای اعتیادی شده است اعتماد اعضای خانواده خود را از دست می دهد و برای اینکه اطرافیانش متوجه مشکلات وی نشود، عذاب و درد سرهای خود را از دیگران پنهان می کند. همه این مسایل نشان می دهد اعتیاد به این گونه رفتارها درست مانند اعتیاد به مواد مخدر، فعالیت مغز انسان را از حالت عادی و طبیعی خارج می کند اما برای روشن تر شدن پی آمدهای مخرب رفتارهای اعتیادی، باید تحقیقات بیشتری صورت گیرد تا معلوم و مشخص شود که رفتارهای اعتیاد چگونه و تا چه میزان به مغز انسان آسیب می رساند.

خوشبختانه درمان هایی که برای بهبودی از اعتیاد به مواد مخدر پیدا شده اند در درمان رفتارهای اعتیادی نیز با موفقیت مورد استفاده قرار می گیرند. کسانی به که درمان رفتارهای اعتیادی مشغول هستند با گذشت زمان مهارت و اطلاعات بیشتری برای درمان این نوع از اعتیاد به دست می آورند و امروزه درمانگاه های خاص و تخصصی برای بهبودی از رفتارهای اعتیادی وجود دارد. علاوه براین، انواع برنامه های ۱۲ قدم برای بهبودی از این نوع بیماری و اعتیاد که در آن ها از انجمن های گمنام نیز استفاده می شود، وجود دارد. برنامه ها و راه هایی که برای بهبودی از رفتارهای اعتیادی ارایه شده اند در فراهم آوردن بهبودی بلند مدت افراد از بسیاری از ناراحتی های روانی ، جسمی و معنوی که علت اصلی بروز آن ها رفتارهای اعتیادی است، موثر و موفقیت آمیز بوده اند.